Phong trào xuống đường của cả triệu người dân Brazil một năm trước Cúp bóng đá thế giới phản ánh những bất mãn tiềm tàng trong xã hội : trì trệ kinh tế, nạn tham nhũng tràn lan, dịch vụ công cộng xuống cấp. Giai đoạn tăng trưởng thần kỳ của Brazil đã thuộc về quá khứ ?
Tại một đất nước mà bóng đá là vua, là niềm tự hào của cả một dân tộc như Brazil, không một ai chấp nhận giải thích theo đó World Cup quá tốn kém là nguyên nhân khiến cả triệu người dân xuống đường.
Kinh tế sa sút
Thực tế cho thấy là từ hơn một năm nay, kinh tế Brazil bắt đầu tuột dốc tới mức đáng lo ngại. Đang từ một trong những nền kinh tế năng động nhất của nhóm 5 nước đang lên BRICS (Brazil –Nga – Ấn Độ - Trung Quốc và Nam Phi) năm 2012 Brazil bỗng dưng đội sổ với tỷ lệ tăng trưởng thấp nhất là 0,9 %. Đây lại cũng là thành tích kém cỏi nhất trong số các nước ở châu Mỹ La Tinh.
Về cơ cấu, ngành công nghiệp của Brazil ngày càng bị co cụm lại. Thậm chí người ta nói đến một ông khổng lồ đang trên đà « phi công nghiệp hóa ». Cán cân thương mại của Brazil liên tục bị thâm hụt – chủ yếu là với bạn hàng Trung Quốc và các nước Á châu. Chính sách phá giá đồng tiền (đồng real mất giá 50 % trong thời gian từ 2006-2010) và các biện pháp bảo hộ vẫn không giúp Brazil thu hẹp nhập siêu.
Trong lúc mà một nước như là Trung Quốc dành ra đến 40 % GDP để đầu tư thì tỷ lệ đó của Brazil chỉ là 18 %. Một trong những hệ quả trực tiếp là sự yếu kém nghiêm trọng về cơ sở hạ tầng, các dịch vụ công cộng - từ y tế đến giáo dục, an ninh … bị xuống cấp thê thảm.
Trong bối cảnh đó, trả lời đài phát thanh RFI Pháp ngữ, giáo sư Gogofredo de Oliviera giảng dậy tại đại học Rio cho là quyết định tăng giá vé xe buýt của chính quyền Sao Paulo hay Rio de Janeiro chỉ là giọt nước làm tràn ly. Đây trước hết là dấu hiệu báo trước một cuộc khủng hoảng niềm tin của tầng lớp trung lưu đối với chính quyền. Người biểu tình đòi Nhà nước phải bảo đảm cho người dân ở thành phố một số dịch vụ cơ bản.
Giáo sư Gogofredo de Oliviera nhận xét về phong trào nổi dậy của người dân Brazil :
« Rõ ràng là người dân Brazil ngày càng đòi phải được hưởng những quyền lợi của người dân ở thành phố, quan trọng nhất là dịch vụ giao thông công cộng phải được bảo đảm. Khi mà người ta đã mấy hai tiếng để đến sở làm, rồi lại hai giờ nữa để từ sở về nhà, nhồi ép như cá mòi, rồi lại còn phải trả giá vé xe đắt hơn, thì đương nhiên đến một lúc nào đó dư luận quần chúng phải bất bình và họ vùng lên. Họ bày tỏ phẫn nộ trước tình hình vật giá leo thang, đời sống đắt đỏ. Người dân thành phố đòi phải được hưởng một số quyền lợi tối thiểu, như là quyền được đi lại dễ dàng trong thành phố ».
Về phần mình, chuyên gia về Brazil, giáo sư Stéphane Monclaire giảng dậy tại đại học Paris 1 Sorbonne đưa ra một quan điểm khác, theo ông các phương tiện truyền thông quốc tế đã thổi phồng phong trào nổi dậy ở Brazil :
« Brazil có khoảng 200 triệu dân và trong số đó có khoảng 200 ngàn người biểu tình. Như vậy tỷ lệ người xuống đường không nhiều. Nhìn kỹ hơn thì ta thấy đa số các cuộc biểu tình chống đối đều diễn ra tại các thành phố lớn, đặc biệt là ở khu vực miền Nam và Đông Nam Brazil. Trước mắt các vùng ở miền Bắc chưa bị ảnh hưởng.
Điều khiến chính quyền lo ngại là phong trào lan rộng ra trên toàn quốc. Tôi cũng muốn nhấn mạnh rằng đây là phong trào nổi dậy của người dân ở thành thị, bắt nguồn từ bất mãn nhất thời. Cụ thể là họ phản đối việc tăng giá các phương tiện giao thông công cộng. Thêm vào đó là những bức xúc dồn nén trong xã hội, những lo ngại cho tương lai … Trước mắt chính quyền trung ương chưa thể đáp ứng những đòi hỏi của người dân ở thành phố.
Ngoài ra cũng cần lưu ý rằng người dân Brazil đã xuống đường trong nhiều ngày liên tiếp để phản đối chính quyền tăng giá vé xe, thế rồi họ bị cảnh sát đàn áp và từ các chiến dịch đàn áp đó, phong trào đã bùng lên. Các mạng xã hội đóng một vai trò then chốt trong đợt nổi dậy lần này ».
Phép lạ kinh tế Brazil ?
Với gần 200 triệu người, Brazil là quốc gia đông dân đứng hàng thứ 5 trên thếg giới, là nền kinh tế quan trọng thứ 6 của toàn cầu. Từ những năm 1960, mọi người đã bắt đầu nói tới đà vươn lên của kinh tế Brazil. Thế rồi chương trình trợ cấp xã hội được tổng thống Lula da Silva tiến hành trong hai nhiệm kỳ trải dài từ năm 2003 đến 2011 đã giúp gần 40 triệu người dân xứ này thoát khỏi cảnh bần cùng và bắt kịp con tàu tăng trưởng.
Số này từng trở thành « tầng lớp trung lưu ». Sức mua sắm của họ là chìa khóa giúp kinh tế Brazil đứng vững bất chấp khủng hoảng tài chính và kinh tế toàn cầu. Thêm vào đó trong giai đoạn 10 năm vừa qua, Brazil còn có được một lợi thế khác đó là giá nguyên liệu trên thế giới tăng cao. Nhờ thế mà GDP của quốc gia này đã tăng thêm 7,5 % vào năm 2010, và tiếp theo đó là 2,7 % vào năm 2011. Thế nhưng bước sang năm 2012 thì tỷ lệ tăng trưởng của Brazil chỉ còn là 0,9 %.
Tại một đất nước rộng lớn như Brazil, tăng trưởng với 1,2 % một năm không đủ sức để đáp ứng những thách thức về phương diện xã hội cho gần 200 triệu con người.
Theo như giải thích của chuyên gia kinh tế về Brazil Pierre Salama, thuộc trung tâm nghiên cứu khoa học quốc gia Pháp CNRS, Brazil là nguồn xuất khẩu nông nghiêp quan trọng của thế giới, lại giàu tài nguyên thiên nhiên như khí đốt, khoáng sản, Brazil vào đầu những năm 2000 đã tận dụng thời cơ khi mà giá nguyên liệu tăng cao. Thế nhưng từ đó đến nay, giá năng lượng và nguyên vật liệu trên thị trường thế giới đã giảm. Trung Quốc, đối tác thương mại quan trọng nhất của Brazil nhập hàng từ Brazil ít hơn so với trước. Trong khi đó thì Brazil ngày càng lệ thuộc vào hàng hóa của Trung Quốc. Hệ quả là thâm thủng cán cân thương mại của Brazil đã lớn dần.
Người dân bị nghèo đi
Một thách thức khác đặt ra cho người dân Brazil là hiện tượng vật giá leo thang (5,5 % vào năm ngoái). Từ tiền điện, nước, đến nhà ở, lương thực … mọi chi tiêu của các hộ gia đình đều tăng nhanh trong năm qua. Chẳng hạn giá một ký hành tây ở Brazil tăng 70 % trong một năm, giá gạo tăng 20 % ... Nếu chỉ nhìn riêng vào các phương tiện chuyên chở công cộng, thì giá vé xe buýt ở Rio de Janeiro hay Sao Paulo đắt tương đương với giá một cuốc xe ở các nước phát triển nhất như là Anh hay Pháp. Đây là hậu quả của chính sách đầu tư kém cỏi vào cơ sở hạ tầng tại Brazil trong suốt gần 50 qua.
Dù sao đi chăng nữa, trong bối cảnh kinh tế chựng lại, vật giá leo thang, tầng lớp trung lưu trông thấy mãi lực của họ bị giảm dần. Trong khi đó thì chính quyền dự trù là các phí tổn để đón Cúp bóng đá 2014 và tiếp theo đó là Thế Vận hội 2016 sẽ cap hơn từ 30 đến 40 % so với những dự tính ban đầu.
Giáo sư Gogofredo de Oliviera thuộc đại học Rio giải thích :
« Đúng là người dân thành phố bày tỏ phẫn nộ đối với chính quyền, nhưng cũng phải nói là những chi phí tốn kém để chuận bị đón cúp bóng đá thế giới 2014 là giọt nước làm tràn ly. Dân chúng nhìn thấy là chính quyền sẵn sàng chi ra rất nhiều tiền để xây dựng các sân vận động thay vì đầu tư vào giáo dục, y tế, bảo đảm các dịch vụ công công tối thiểu cho người dân ».
Bóng đá, bung xung của đường phố
Theo lời nhà báo Annie Gasnier của đài RFI, người trong nhiều năm từng là thông tín viên của đài Brazil : thì từ năm 1950 khi để vuột khỏi tầm tay chức vô địch bóng đá thế giới, Brazil luôn luôn đặt rất nhiều kỳ vọng vào môn thể thao này cho dù là đã 5 lần đoạt giải vô địch. Năm 2007, tổng thống Lula đã đến Zurich để vận động và Brazil đã được chọn tổ chức Cúp bóng đá thế giới nhờ lá phiếu của nhiều nước châu Phi. Khi đó trưởng đoàn Brazil cam kết là 99% chi phí tổ chức World Cup do lĩnh vực kinh tế tư nhân tài trợ. Cho tới nay, 99 % các khoản đầu tư để chuẩn bị cho sự kiện thể thao trọng đại này đều do Nhà nước đài thọ. Đương nhiên là Nhà nước phải lấy thuế của dân.
Cách nay 6 năm, ban tổ chức dự trù các phí tổn sẽ lên tới 7 tỷ euro. Nhưng đến nay thì khoản tiền đó được ước tính sẽ là từ 10 đến 15 tỷ euro. Để so sánh thì cúp bóng đá thế giới 1998 tổ chức tại Pháp chỉ tốn có 1 tỷ euro. Tất nhiên là Pháp không phải chi ra nhiều để xây dựng cơ sở hạ tầng. Cúp bóng đá 2010 tổ chức tại Nam Phi tốn 2 tỷ euro. Brazil chọn tổ chức lễ hội bóng đá tại 12 thành phố khác nhau. Đương nhiên qua đó các phí tổn lại càng tăng nhanh. Người dân lại càng phẫn nộ khi thấy Brazil đang rất cần xây dựng thêm đường xa lộ để giải quyết tắc nghẽn giao thông, kiến thiết thêm các hải cảng để mở rộng các hoạt động thương mại, hay xây thêm sân bay mới khi mà các phi trường quốc tế bắt đầu bị quá tải.
Giáo sư Stéphane Monclair, đại học Paris 1-Sorbonne không phủ nhận là chính quyền Brazil đã đặt quá nhiều ưu tiên vào mục tiêu xây dựng các sân vận động trước hai sự kiện thể thao trọng đại là Cúp bóng đá thế giới 2014 và Thế Vận Hội 2016 mà lơ là với các ưu tiên trong chính sách xã hội. Thế nhưng chuyên gia này cho rằng những con số được báo chí thường xuyên nhắc tới cần phải được phân tích một cach thận trọng hơn :
« Tôi nghĩ là báo giới nên thận trọng, tránh đổ thêm dầu vào lửa khi đưa ra các con số. Thứ nhất tỷ giá hối đoái giữa đơn vị tiền tệ Brazil với các ngoại tệ như euro hay đô la lên xuống thất thường, cho nên khi tính ra giá bằng đô la Mỹ hay bằng đồng tiền chung châu Âu, những con số được đưa ra đã mất đi phần nào mức độ chính xác. Quả thật là cúp bóng đá tổ chức ở Brazil vô cùng tốn kém và hiện tại là do Nhà nước tài trợ, tức là người dân Brazil phải gánh vác những phí tổn đó. Nhưng ai cũng biết là tất cả các sự kiện thể thao từ Cúp bóng đá đến Thế Vận Hội bao giờ cũng tốn kém hơn những dự báo.
Điểm thứ nhì tôi xin được lưu ý là theo chính quyền Brasilia, phí tổn tổ chức cúp bóng đá dự trù lên tới 28 tỷ réal – với hối suất hiện tại, tương đương với 10 tỷ euro. Nếu tỷ giá hối đoái có thay đổi thì tốn kém sẽ lên tới 12 hoặc 15 tỷ euro như vừa nói. Trong khi đó chương trình hỗ trợ cho các gia đình nghèo, một chương trình xã hội đầy tham vọng và rất được lòng dân từng là chủ bài của chính quyền tổng thống Lula trước đây, chỉ tốn có 21 tỷ real mà thôi. Không một ai nghi ngờ về hiệu quả của các chương trình hỗ trợ cho người nghèo đó.
Một mặt người dân Brazil rất hãnh diện được tổ chức cúp bóng đá thế giới và tiếp theo đó được tổ chức Thế Vận Hội. Nhưng mặt khác thì đấy cũng là một gánh nặng, nhất là nếu như chính phủ và qua đó đương nhiên là người dân Brazil phải hứng chịu. Trước mắt thì báo chí chưa nói tới những tác động tích cực của các chương trình xây dựng này, chưa nói đến tác động của hai sự kiện thể thao nói trên đối với ngành du lịch chẳng hạn ».
Khi Brazil vẫn còn là một nước nghèo
Không thể phủ nhận những tiến bộ về phương diện xã hội đã được đem lại trong hai nhiệm kỳ dưới thời tổng thống Lula. Từ 35 đến 40 triệu người thoát khỏi cảnh bần cùng, nhưng hố sâu chia rẽ giàu nghèo trong cùng thời kỳ đã gia tăng. Nạn tham nhũng làm thất thoát hàng năm từ 1 đến 2 % GDP.
Vào lúc mà Brazil cần 21 tỷ real để cải thiện đời sống cho người dân qua các chương trình trợ cấp xã hội, thì cũng ông khổng lồ châu Mỹ La Tinh này để thất thoát hàng năm từ 50 đến 80 tỷ vì các hành vi hối lộ, tham nhũng. Brazil bị coi là mọt trong những quốc gia bị tham nhũng làm lũng đoạn nghiêm trọng nhất và trong số các nền kinh tế đang trỗi dậy, thì theo bảng xếp hạng của Transparency International 2012, Brazil chỉ hơn có Trung Quốc !
Bất bình đẳng trong xã hội và tham nhũng cộng thêm với những khó khăn kinh tế chính là những nguyên nhân thôi thúc cả triệu người dân Brazil xuống đường. Tất cả mọi người dân Brazil đều mong muốn đất nước họ tổ chức thành công Cúp bóng đá thế giới cũng như mọi người đều mong mỏi là đội tuyển quốc gia sẽ gặt hái thêm 1 thành tích vô địch thế nhưng có lẽ người dân với các đợt biểu dương lực lượng vừa qua muốn nhắn nhủ với chính quyền của tổng thống Dilma Rousseff rằng, quốc gia này hãy còn phải trực diện với nhiều khó khăn. Chính phủ phải tiếp tục đẩy lui nạn tham nhũng và phải xét lại các ưu tiên về ngân sách, đừng nên lãng phí của công khi mà hàng chục triệu dân còn chật vật để lo đủ ngày hai bữa.
Thư TinHãy nhận thư tin hàng ngày của RFI: Bản tin thời sự, phóng sự, phỏng vấn, phân tích, chân dung, tạp chí
Đăng ký