6 cường quốc bậc trung Nam Bán Cầu ‘‘quyết định’’ cục diện địa chính trị thế giới
Cuộc xâm lăng Ukraina của Nga đang làm lộ rõ một cục diện chính trị toàn cầu mới đang hình thành. Tiếng nói của nhiều cường quốc bậc trung thuộc khối các nước đang phát triển, còn gọi là ‘‘Nam Bán Cầu’’, dường như đang ngày càng được coi trọng hơn. Các cường quốc bậc trung này không dứt khoát chọn phe trong một thế giới lưỡng cực đang hình thành, với một bên là Hoa Kỳ và các đồng minh ‘‘dân chủ’’ phương Tây, và bên kia là Trung Quốc cùng Nga, và một số quốc gia ‘‘độc tài’’.
Đăng ngày:
Trong thời gian gần đây, giới chuyên gia về chính trị quốc tế đặc biệt chú ý đến nhóm các cường quốc bậc trung thường được gọi là ‘‘các swing states’’ (tạm dịch là ‘‘các quốc gia dao động’’) (*), do lập trường không dứt khoát chọn phe. Đối với nhiều nhà quan sát, chính ‘‘các quốc gia dao động’’ này, với số lượng tuy rất nhỏ, đang ‘‘quyết định’’ cục diện địa chính trị của thế giới đương đại. RFI xin giới thiệu một số thông tin về chủ đề này.
**
Những nước nào được xem là ‘‘các quốc gia dao động’’ có tầm ảnh hưởng địa chính trị quan trọng?
Thuật ngữ “global swing states” (các quốc gia dao động tầm cỡ toàn cầu) được sử dụng phổ biến trong giới chuyên gia từ khoảng mười năm trở lại đây. Năm 2012, một nhóm nghiên cứu của Quỹ German Marshall Fund của Hoa Kỳ, viện nghiên cứu chính sách công có mục tiêu thúc đẩy hợp tác Mỹ - châu Âu (**), đã công bố một trong những nghiên cứu sớm nhất về vấn đề nói trên. Vào thời điểm đó, các chuyên gia xác định bốn quốc gia thuộc nhóm này, bao gồm Brazil, Ấn Độ, Indonesia và Thổ Nhĩ Kỳ. Các nhà nghiên cứu từng xem nhóm bốn quốc gia trên như ‘‘các nền dân chủ hùng mạnh’’, và sự trỗi dậy của nhóm nước này có thể tạo ra một cơ hội to lớn cho Hoa Kỳ và các đồng minh châu Âu, nhằm ‘‘bảo vệ và cải cách trật tự quốc tế đang nhiều bất trắc’’.
10 năm sau, nhà chính trị học Cliff Kupchan, một chuyên gia về Nga và Iran, chủ tịch nhóm nghiên cứu về chính trị quốc tế Eurasia, trong một bài tổng thuật về chủ đề này trên trang mạng Foreign Policy (với tiêu đề ‘‘6 Swing States Will Decide the Future of Geopolitics’’, 06/06/2023), ghi nhận ‘‘6 quốc gia dao động’’ quan trọng. Ngoài Brazil, Ấn Độ, Indonesia và Thổ Nhĩ Kỳ, là hai cường quốc bậc trung khác Ả Rập Xê Út và Nam Phi.
10 năm sau, tình hình đã có nhiều thay đổi lớn. Bốn quốc gia, từng được coi là ‘‘các nền dân chủ hùng mạnh’’, đã không hoàn toàn đứng về phía phương Tây. Tất cả sáu cường quốc bậc trung thuộc ‘‘Nam Bán Cầu’’ nói trên, cho dù rất khác nhau về hàng loạt lĩnh vực, có một điểm chung là có thái độ không dứt khoát chọn bên, trong cuộc xâm lăng của Nga tại Ukraina. Cuộc xâm lăng rõ ràng đã bị khoảng 140 quốc gia lên án, với nhiều nghị quyết của Liên Hiệp Quốc. Nhưng trên thực tế, ngoài khối các nước đứng hẳn về phía Ukraina, với Hoa Kỳ và các nước châu Âu là nòng cốt, đại đa số các nước, trong đó có các cường quốc bậc trung nói trên, đã không chọn bên.
Hồi tháng 5/2023 vừa qua, tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky có chuyến đi đột phá về ngoại giao hiếm hoi tới Jeddah, Ả Rập Xê Út, và Hiroshima, Nhật Bản, để vận động bốn nước Brazil, Ấn Độ, Indonesia và Ả Rập Xê Út. Brazil, Ấn Độ, Indonesia cũng là khách mời của thượng đỉnh G7 (tức bảy cường quốc công nghiệp). Nhà chính trị học Cliff Kupchan nhấn mạnh là ‘‘các cường quốc bậc trung ở Nam Bán Cầu ngày nay có nhiều quyền lực hơn bao giờ hết’’.
Vì sao nói nhiều cường quốc bậc trung ở Nam Bán Cầu hay ‘‘các quốc gia dao động’’ có ảnh hưởng lớn đến thế giới?
Theo chuyên gia Cliff Kupchan, có hai nhóm lý do chính để giải thích về sức mạnh gia tăng của các cường quốc tầm trung nói trên. Thứ nhất là các lý do liên quan đến xu thế lịch sử lâu dài, và thứ hai là các xu thế gần đây. Về nhóm lý do thứ nhất, tức xu thế lịch sử lâu dài, giai đoạn hiện nay hoàn toàn khác với thời kỳ đơn cực, với sự thống trị của Hoa Kỳ (tức giai đoạn sau Chiến tranh Lạnh, kéo dài đến những năm gần đây), và thời kỳ lưỡng cực của Chiến tranh Lạnh, với thế đối đầu giữa khối phương Tây và khối cộng sản do Liên Xô lãnh đạo. Giai đoạn đơn cực đòi hỏi hầu hết các nước phải theo Mỹ, trong lúc thế giới lưỡng cực Mỹ - Xô đi liền với việc hình thành các khối đối lập nhau. Tình hình khác hẳn với giai đoạn thế giới lưỡng cực Trung – Mỹ đang hình thành hiện nay. Trong bối cảnh, thế lưỡng cực Mỹ - Trung hiện không hoặc chưa phải là Chiến tranh Lạnh, tất cả các cường quốc tầm trung đều có rất nhiều không gian hành động độc lập.
Về nhóm lý do thứ hai, tức các xu thế gần đây, theo chuyên gia Cliff Kupchan, trong hai thập niên vừa qua, ‘‘nhiều quan hệ địa chính trị và địa kinh tế mới đang hình thành ở cấp độ khu vực’’. Khi quyền lực của các khu vực gia tăng, vị thế của các cường quốc bậc trung/các quốc gia dao động cũng trở nên quan trọng hơn. Nhiều ‘‘quốc gia dao động’’ ở Nam Bán Cầu đang được hưởng lợi nhiều từ quá trình hình thành ‘‘các chuỗi cung ứng hàng hóa’’ mới ở gần kề, cũng như việc các cơ sở sản xuất – kinh doanh chuyển khỏi Trung Quốc, với thế đối đầu Mỹ - Trung gia tăng. Thế đối đầu Mỹ - Trung trong nhiều lĩnh vực đã và đang mang lợi cho nhiều quốc gia bậc trung. Ví dụ như Ấn Độ được hưởng lợi nhiều từ khi tham gia vào Đối thoại An ninh Bộ Tứ Ấn Độ - Thái Bình Dương) (QUAD), nỗ lực do Hoa Kỳ khởi xướng nhằm tạo thế đối trọng với Trung Quốc. Brazil và Indonesia cũng được hưởng lợi nhiều từ Trung Quốc trong các hợp đồng về các khoáng sản quan trọng, như lithium hay niken. Thủ đô Riyad của Ả Rập Xê Út đang nổi lên như một trung tâm tài chính khu vực. Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) cũng thừa nhận, trong một thế giới đang phân mảnh và khu vực hóa, các cường quốc tầm trung trong khu vực đóng một vai trò ngày càng quan trọng.
Điểm nổi bật khác tạo nên sức mạnh của nhóm các cường quốc bậc trung này, theo chuyên gia Cliff Kupchan, là họ không chú trọng đến vấn đề ‘‘ý thức hệ’’ (cụ thể như các vấn đề chính trị dân chủ hay độc tài được nhìn nhận một cách khuôn mẫu, giáo điều, ‘‘liên kết’’ hay ‘‘không liên kết’’ theo nghĩa truyền thống…). Tận dụng được thế đối đầu Mỹ - Trung, và tận dụng được các quan hệ song phương không lệ thuộc vào ‘‘ý thức hệ’’, các quốc gia tầm trung gọi là nhóm ‘‘các nước dao động’’ đang ngày càng trở nên năng động và mạnh hơn. Theo chuyên gia Cliff Kupchan, ngoại trừ một số lĩnh vực công nghệ nền tảng (được coi là vấn đề an ninh quốc gia với Mỹ) như bán dẫn, trí tuệ nhân tạo, công nghệ lượng tử, viễn thông 5G và công nghệ sinh học, các cường quốc bậc trung bị đặt vào thế phải theo Mỹ hoặc theo Trung Quốc, trong các lĩnh vực khác, các nước này được rảnh tay lựa chọn.
Sáu ‘‘quốc gia dao động’’ đã đóng một vai trò quan trọng trong các biện pháp trừng phạt của phương Tây để buộc Nga lùi bước trong cuộc xâm lăng Ukraina. Đối với phương Tây, nỗ lực đoàn kết với Ukraina, có ý nghĩa không chỉ bảo vệ quốc gia này chống xâm lược, mà còn để bảo vệ một trật tự thế giới ‘‘dựa trên luật pháp’’. Tuy nhiên, 6 cường quốc Nam Bán Cầu nói trên không chia sẻ quan điểm này. Không có sự tham gia của các cường quốc bậc trung của Nam Bán Cầu, mặt trận cô lập Nga không thể thành công. Ngay từ đầu, các quốc gia này đã từ chối viện trợ quân sự cho Ukraina, theo đề nghị của phương Tây, không chủ động tham gia các trừng phạt, trừ khi bắt buộc phải tuân thủ. Thổ Nhĩ Kỳ và một số nước khác là nơi chuyển một khối lượng lớn hàng lưỡng dụng dân sự/quân sự sang Nga, làm suy yếu các nỗ lực trừng phạt.
Bên cạnh một số xu thế được coi là tiêu cực với phương Tây, ‘‘nhiều quốc gia dao động’’ đang tỏ ra là những đối tác giúp giải quyết các thách thức toàn cầu. Ấn Độ có vai trò đặc biệt quan trọng, khi đóng góp đến 8% lực lượng gìn giữ hòa bình của Liên Hiệp Quốc. Indonesia và Nam Phi cũng đóng vai trò tích cực trong nhiều hoạt động trung gian hòa giải, và gìn giữ hòa bình.
Phương Tây cần ứng xử ra sao với ‘‘các cường quốc dao động’’?
Theo chuyên gia Cliff Kupchan, phương Tây, mà trước hết là Hoa Kỳ, cần phải nâng tầm trong chiến lược đối với sáu quốc gia dao động nói trên, ‘‘để ngăn chặn đà suy yếu đáng kể về vị thế của Mỹ trong cán cân quyền lực toàn cầu’’. Khối BRICS – gồm Trung Quốc, Nga và ba quốc gia dao động Ấn Độ, Brazil, Nam Phi – cần phải được đặc biệt chú ý. Với thành viên BRICS Ấn Độ, quốc gia gần gũi với phương Tây, và là đối thủ của Trung Quốc đặc biệt trong các tranh chấp lãnh thổ, khối đang trỗi dậy này khó có thể bị Trung Quốc và Nga điều khiển. Tuy nhiên, không thể coi nhẹ nguy cơ Trung Quốc và Nga thao túng BRICS, trong bối cảnh ngày càng có nhiều quốc gia Nam Bán Cầu muốn gia nhập khối này. Ít nhất là 19 nước, theo thông tin mới đây.
Đối với chuyên gia Cliff Kupchan, nước Mỹ cần không chỉ cải thiện chính sách với ‘‘6 quốc gia dao động’’, mà còn cần hướng rộng hơn đến toàn Nam Bán Cầu. Việc khối G7, mời nhiều quốc gia thuộc nhóm nước nói trên đến thượng đỉnh G7 ở Nhật Bản vừa qua, cùng một số đại diện Nam Bán Cầu, là ‘‘một khởi đầu hữu ích, nhưng cần được làm nhiều hơn’’. Nhà chính trị học Cliff Kupchan đặc biệt lưu ý đến việc phương Tây cần ‘‘hiểu biết hơn về tình cảm và niềm tin của giới tinh hoa ở nhiều quốc gia ở Nam Bán Cầu’’ để có được thái độ phù hợp hơn.
Muốn có chính sách đúng, cần phải hiểu đúng. Bài tổng thuật của Cliff Kupchan dẫn lại công trình của nhóm Quỹ German Marshall Fund - GMF, công bố cuối năm ngoái, tức 10 năm sau nghiên cứu đầu tiên (nhan đề ‘‘Alliances in a Shifting Global Order: Rethinking Transatlantic Engagement with Global Swing States’’, tạm dịch là ‘‘Các liên minh trong một trật tự toàn cầu đang thay đổi: Xem xét lại về cam kết hợp tác Mỹ - Âu với các quốc gia dao động (có tầm ảnh hưởng) toàn cầu''). Báo cáo của GMF khẳng định : ‘‘việc hiểu rõ hơn về các ưu tiên và lợi ích chiến lược của các quốc gia dao động là điều cần thiết để tăng cường hợp tác với họ trong môi trường địa chính trị đang biến động hiện nay’’. Nghiên cứu về ‘‘6 quốc gia dao động’’ cũng mới là các nghiên cứu ban đầu theo hướng này, bởi theo GMF, việc chọn 6 quốc gia Brazil, Ấn Độ, Indonesia, Ả Rập Xê Út, Nam Phi và Thổ Nhĩ Kỳ để ưu tiên nghiên cứu không có nghĩa đây là các cường quốc bậc trung Nam Bán Cầu duy nhất đáng xếp vào danh sách này.
Chuyên gia Cliff Kupchan cũng chỉ ra một số điểm yếu của các cường quốc bậc trung Nam Bán Cầu, các quốc gia này cũng như đông đảo các nước Nam Bán Cầu đang và sẽ phải gánh chịu nhiều hậu quả do nhiệt độ Trái đất gia tăng. Các cuộc cách mạng công nghệ, bao gồm cả trí tuệ nhân tạo, sẽ tác động mạnh đến ‘‘Nam Bán Cầu’’, nhiều hơn so với các quốc gia dân chủ công nghiệp hóa.... Căng thẳng Mỹ-Trung nếu gia tăng đột ngột và biến thành một cuộc đối đầu kiểu Chiến tranh Lạnh, thì các cường quốc tầm trung cũng sẽ là bên bị tác động rất mạnh, buộc phải liên kết chặt chẽ hơn với bên này hoặc bên kia. Các chính sách sai lầm hoặc không kịp thời với các cường quốc bậc trung Nam Bán Cầu sẽ để lại những hậu quả lớn mang tính toàn cầu. Khẳng định 6 cường quốc bậc trung của Nam Bán Cầu ‘‘quyết định’’ cục diện địa chính trị thế giới, như nhận định của chuyên gia Cliff Kupchan, một phần cơ bản cũng là theo ý nghĩa này.
CHÚ THÍCH
(*) Cụm từ ‘‘Global swing states’’ được đặt ra dựa trên khái niệm nổi tiếng về một số ít ‘‘swing states’’ (hay các ''bang dao động''), trong hệ thống bầu cử Mỹ: Thắng lợi hay thất bại ở một số bang này có ảnh hưởng quyết định đến kết quả bầu cử tổng thống chung cuộc. Vấn đề vai trò của các quốc gia được gọi là ‘‘global swing states’’ và tác động của chúng đến hệ thống chính trị quốc tế được giới chuyên gia chính trị quốc tế đặt ra vào năm 2012, trong bối cảnh Vladimir Putin trở lại nắm tiếp tục nắm quyền tổng thống Nga nhiệm kỳ thứ ba, sau thời gian điều hành đất nước dưới danh nghĩa thủ tướng. Năm 2012 cũng là năm ông Tập Cận Bình lên nắm quyền lãnh đạo Trung Quốc.
(**) Quỹ Germain Marshall của Hoa Kỳ được thành lập năm 1972, có tôn chỉ thúc đẩy nghiên cứu về chính sách đối với các vấn đề quan trọng cho lợi ích Âu – Mỹ , vì tương lai của nền dân chủ, an ninh, thịnh vượng… GMF có trụ sở chính tại thủ đô Washington, Mỹ, và nhiều văn phòng ở châu Âu. Quỹ Marshall được lập ra nhờ một tài trợ của chính phủ Đức, nhằm tri ân Kế hoạch Marshall của Mỹ, giúp tái thiết châu Âu sau Thế chiến Hai.
BRAZIL : HÌNH ẢNH THU NHỎ CỦA NAM BÁN CẦU
Brazil ‘‘tìm cách sửa đổi cấu trúc toàn cầu để hướng đến một xã hội đoàn kết, hội nhập khu vực nhiều hơn, và gắn kết nhiều hơn với nhiều quốc gia, mà không cần phải thông qua các phép thử về ý thức hệ, bao gồm cả phép thử về nguyên lý dân chủ. Brazil ủng hộ quan hệ đối tác mạnh mẽ để giúp giải quyết những vấn đề lớn nhất của thế giới, đặc biệt là biến đổi khí hậu toàn cầu và nạn phá rừng, an ninh lương thực và bất bình đẳng…. Brazil có nhiều thế mạnh có thể trở thành các đòn bẩy cho hành động…. đây là một nền dân chủ tỏ rõ sự kiên cường khi bị thách thức, dần dần khẳng định năng lực của đất nước trong việc tham gia giải quyết các ưu tiên toàn cầu… Brazil là hình ảnh thu nhỏ các đặc điểm của Nam Bán Cầu…’’ (trích theo bài ‘‘Brazil : A Voice of for All ? / Một tiếng nói vì tất cả ?’’ của chuyên gia về chính trị quốc tế William Mcilhenny).
ẤN ĐỘ : NGHIÊNG VỀ PHƯƠNG TÂY
‘‘Việc Ấn Độ im lặng không lên án cuộc chiến tranh ở Ukraina, quan hệ đối tác thân thiết với Nga, và chính sách đối ngoại nghiêng về đa cực và phấn đấu giành quyền tự chủ chiến lược có thể cho thấy điều ngược lại, nhưng trên thực tế, New Delhi đang dần xích lại gần phương Tây. Căng thẳng gia tăng với Trung Quốc đã đánh thức Ấn Độ về nhu cầu cân bằng quyền tự chủ chiến lược với việc liên kết với các đối tác có cùng chí hướng về các vấn đề địa-chính trị cơ bản. Do đó, Ấn Độ đã đa dạng hóa quan hệ đối tác của mình trong những năm gần đây, một phần bằng cách tăng cường quan hệ với Hoa Kỳ, Nhật Bản, Pháp và Úc. Quan hệ đối tác với châu Âu nói chung chưa bao giờ mạnh mẽ như hiện nay, như ngoại trưởng Ấn Độ gần đây đã lưu ý. Ấn Độ sẽ vẫn tiếp tục theo đuổi chính sách đối ngoại độc lập, nhưng nước này đã là một đối tác có thể đoán trước được của phương Tây, do những thách thức mà nước này phải đối mặt với Trung Quốc’’ (trích theo bài ‘‘India: Tilting Westwards’’ / Ấn Độ: Nghiêng về phương Tây’’ của chuyên gia Garima Mohan)
NAM PHI : THEO ĐUỔI ĐA LIÊN KẾT VÀ NỖ LỰC CHO MỘT THẾ GIỚI ĐA CỰC
‘‘Phần lớn ADN (tạm dịch là gốc rễ sâu xa) của Nam Phi với tư cách là một nhà nước hiện đại có thể bắt nguồn từ thời kỳ xây dựng nhà nước mới, sau nhiều thập kỷ thống trị của chế độ phân biệt chủng tộc và quá trình chuyển đổi sang dân chủ vào năm 1994, chấm dứt vị trí của đất nước như một "tiền đồn của phương Tây" ở vùng cực nam châu Phi. Di sản của quá trình chuyển đổi đó có thể quan sát thấy trong nghệ thuật chính trị của quốc gia này: sự gắn bó mật thiết của Nam Phi với Nam Bán Cầu, tiếp cận đề cao các thể chế đa phương và coi hòa giải như một công cụ chính để giải quyết xung đột. Lòng trung thành với những người bạn cũ cũng rất quan trọng về mặt chính trị, thể hiện qua việc Nam Phi nhất quán coi lệnh cấm vận của Mỹ đối với Cuba là bất hợp pháp và phản ứng im lặng của nước này đối với các biện pháp trừng phạt của phương Tây đối với Nga. Nam Phi thấy không có nghĩa vụ pháp lý để thực thi các biện pháp trừng phạt thiếu sự hỗ trợ của Liên Hiệp Quốc… Nam Phi coi mối quan hệ của mình với các nước phương Tây là quan trọng, nhưng chủ yếu mang tính kinh tế. Nam Phi có quan hệ đối tác chính trị sâu sắc hơn với nhiều quốc gia châu Phi khác, với BRICS và nhiều quốc gia ở Nam Bán Cầu. Và, nếu như Nam Phi tự xác định mình là quốc gia không liên kết, chính sách đối ngoại của nước này cho thấy mức độ phức tạp cao hơn, phản ánh lập trường đa liên kết…’’ (trích ‘‘Nam Phi: Theo đuổi đa liên kết và nỗ lực cho một thế giới đa cực’’ của Len Ishmael).
Thư TinHãy nhận thư tin hàng ngày của RFI: Bản tin thời sự, phóng sự, phỏng vấn, phân tích, chân dung, tạp chí
Đăng ký