Là nguồn sản xuất điện hạt nhân thứ nhì của thế giới, nhưng tháng 9/2021 Pháp bất ngờ bị Trung Quốc soán ngôi. Sáu tháng sau, tổng thống Emmanuel Macron công bố kế hoạch « đầy tham vọng », đánh cược vào các lò phản ứng modul nhỏ SMR và lò phản ứng nguyên tử thế hệ mới EPR để khôi phục lại điện hạt nhân, chìa khóa dẫn tới một sự tự chủ về năng lượng.
Ngày 10/02/2022, Emmanuel Macron trình bày chiến lược năng lượng cho nửa đầu thế kỷ 21 để đạt nhiều mục tiêu cùng một lúc : giảm khí thải carbon gây hiệu ứng nhà kính làm hâm nóng trái đất, giảm mức độ lệ thuộc vào nhập khẩu năng lượng (chủ yếu là dầu hỏa và khí đốt), tránh để căng thẳng về địa chính trị đe dọa trực tiếp đến cỗ máy sản xuất và kinh tế và mãi lực của dân Pháp.
Tạp chí hôm nay tập trung vào điện hạt nhân và tìm cách trả lời các câu hỏi vì sao, là một quốc gia tiên phong trong lĩnh vực này, Pháp đã để nhiều quốc gia khác qua mặt. Để chinh phục lại vị trí hàng đầu của ngành công nghiệp điện hạt nhân thế giới, đâu là những thách thức Pháp sẽ phải vượt ? Điện hạt nhân « giải phóng » nước Pháp khỏi áp lực nhập khẩu về năng lượng ?
2021 sau một năm đại dịch Covid-19 hoành hành, vào lúc cỗ máy sản xuất và tiêu thụ của thế giới khởi động trở lại với nhịp độ ngoài mong đợi thì đó cũng là thời điểm giá năng lượng toàn cầu bị đẩy lên cao. Vì những căng thẳng địa chính trị giữa Nga và Âu -Mỹ, đường ống dẫn khí đốt Nord Stream 2 tuy đã hoàn thành nhưng vẫn chưa đi vào hoạt động, chưa thể đưa khí đốt của Nga sang Tâu Âu. Matxcơva bị tố cáo thao túng giá cả dùng dầu hỏa và khí đốt như một « vũ khí chính trị ». Tổ chức OPEP/OPEC tập hợp các nhà xuất khẩu dầu hỏa trên thế giới bị cáo buộc giới hạn mức cung để giữ giá dầu ở trên cao, qua đó hưởng lợi.
Bối cảnh quốc tế đó càng thúc bách Paris đưa ra một chiến lược về năng lượng. Chính quyền của tổng thống Macron đánh cược vào điện hạt nhân dù biết đây là bài toán nan giải. Pháp dự trù xây dựng thêm tổng cộng 14 lò phản ứng hạt nhân thế hệ mới EPR từ nay đến năm 2050.
Nhu cầu cấp bách
Năng lượng hạt nhân hiện bảo đảm 70 % nhu cầu điện lực của Pháp. Trên toàn quốc có tổng cộng 56 lò phản ứng tất cả do tập đoàn điện lực quốc gia EDF quản lý. EDF đang nợ nần chồng chất và bị chính phủ gây sức ép để giữ lời hứa hóa đơn tiền điện không tăng quá 4 % gây thêm gánh nặng cho các hộ gia đình vài tuần trước bầu cử tổng thống.
Đúng vào lúc tổng thống Emmanuel Macron công bố chiến lược về năng lượng thì 10 trong số 56 lò phản ứng phải tạm ngừng hoạt động để kiểm tra về mức độ an toàn. Khả năng cung ứng bị giảm đi mất 20 % so với bình thường.
Điểm này làm lộ rõ hệ thống các nhà máy điện hạt nhân của Pháp đã « già nua ».
Phần lớn các nhà máy điện nguyên tử Pháp đã hoạt động từ thập niên 1970 cho nên, trong báo cáo năm 2019, Thẩm Kế Viện ước tính cần dự trù 100 tỷ euro trong 10 năm (2020-2030) cho các chi phí bảo trì. Mặt khác, hiện tại chính phủ đang tìm cách « kéo dài thời gian hoạt động » của các nhà máy điện hạt nhân và lò phản ứng, nhưng những sự cố dồn dập gần đây như việc phát hiện những vết nứt trong các bồn chứa nước … bắt buộc chính phủ phải có một bước chuẩn bị để thay thế bằng một thế hệ các lò phản ứng mới trong tương lai.
Nhưng liệu lò phản ứng thế hệ mới EPR có là chiếc đũa thần cho phép khôi phục lại vị trí hàng đầu của Pháp trong ngành công nghiệp điện hạt nhân hay không ?
Hiện tại trên thế giới mới chỉ có một lò phản ứng sử dụng công nghệ EPR của Pháp đã đi vào hoạt động – đó là tại Đài Sơn, tỉnh Quảng Đông, Trung Quốc. EDF của Pháp liên doanh với công ty điện lực Trung Quốc CGN khai thác cơ sở này. Nhưng từ tháng 7/2021 tỉnh Quảng Đông đã phải quyết định tạm đóng cửa lò phản EPR duy nhất trên thế giới sau khi phát hiện một « sự cố làm hư hại các thanh nguyên liệu ».
Trên lãnh thổ Pháp công trình EPR đầu tiên đặt tại thành phố Flamanville – vùng Normandie liên tục dời lại ngày chính thức bắt đầu hoạt động. So với dự tính ban đầu, sự chậm trễ đó tới nay đã lên tới 10 năm.
Trả lời RFI tiếng Việt, giáo sư Benjamin Coriat từng giảng dậy tại đại học Paris Sorbonne 13 và cũng là thành viên tập hợp Les Economistes Atterrés - bao gồm các chuyên gia, các nhà trí thức thiên tả, xem việc tổng thống Macron thông báo chương trình xây dựng 14 lò phản ứng sử dụng công nghệ mới trước năm 2050 là một nước cờ mạo hiểm. Tháng 8/2021 ông cho ra mắt cuốn sách Le Bien Commun, le Climat et le Marché – Tài sản chung, khí hậu và thị trường, NXB Les Liens Qui Libèrent.
Benjamin Coriat : « Kinh nghiệm nhà máy điện hạt nhân thế hệ mới EPR ở Flamanville không mấy khả quan bởi lẽ, dự án bị chậm trễ nhiều năm và giá thành thì cứ tăng lên mãi. Hiện tại, dự án chưa hoàn tất mà các phí tổn đã cao gấp từ 4 đến 6 lần so với dự kiến ban đầu, tùy theo cách tính toán của chính tập đoàn điện lực quốc gia Pháp EDF hay theo báo cáo của bên Thẩm Kế Viện. Thành thử, tôi lấy làm ngạc nhiên là chính phủ mạnh dạn thông báo mở thêm 14 lò nguyên tử đời mới trong lúc mà chúng ta chưa biết được một cách chính xác cần bao nhiêu thời gian và bao nhiêu kinh phí cho dự án. Kinh nghiệm EPR duy nhất đang trong quá trình thực hiện tại Pháp thì đã gặp nhiều khó khăn. Ngoài ra, không thể nghĩ rằng việc mua lại đầu máy turbin Arabelle của General Electric cho phép bảo đảm là chúng ta làm chủ được toàn bộ các khâu trong ngành công nghiệp năng lượng hạt nhân. Trước đây Pháp làm chủ công nghệ này nhưng đã bán lại các nhà máy đó cho các đối tác nước ngoài, kỹ thuật của Pháp đã mai một. Đó là một tính toán sai lầm về chiến lược mà cho dù có mua lại Arabelle cũng vẫn chưa thể đảo ngược được tình huống. Những khó khăn đang phấp phải tại Flamanville, hay ở Hinkley Point tại Anh Quốc và trong một chừng mực nào đó là ở Phần Lan, cho thấy Pháp vẫn lúng túng ở khâu sản xuất, chưa có nhiều kinh nghiệm về các lò phản ứng thế hệ mới và vẫn còn nhiều nhiều thách thức vẫn chưa thể vượt qua ».
Bán công nghệ cho nước ngoài
Đâu là những thách thức mà giáo sư Coriat vừa nói đến ? Về kỹ thuật trong quá khứ Pháp đã đi sai nhiều nước cờ để đánh mất vị trí hàng đầu của mình trong một lĩnh vực « mũi nhọn ». Một trong những vết thương vẫn chưa lành là vụ năm 2009 Paris để mất hợp đồng xây dựng nhà máy điện hạt nhân tại Các Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất. Đối thủ của Pháp khi đó là Hàn Quốc đã giành được hợp đồng 20 tỷ đô la. Gần đây hơn Pháp liên tiếp bị qua mặt : thua Trung Quốc nếu so sánh chỉ số sản xuất điện hạt nhân, thua Nga trong công nghệ sử dụng lò phản ứng modul nhỏ SMR và thua Mỹ về số lượng các lò phản ứng hạt nhân. Vậy làm sao giải thích được mức độ « tuột dốc này » ?
Benjamin Coriat : « Kịch bản này xảy ra do Pháp đã từng bước đánh mất kỹ năng ưu việt của mình. Điều đó xảy ra khi chúng ta chấp nhận chuyển nhượng những tập đoàn tiên phong trong lĩnh vực năng lượng hạt nhân như FRAMATOM cho nước ngoài. Trong lúc, đó là những lá bài then chốt trong các khâu từ thiết kế đến thực hiện các nhà máy điện nguyên tử. Một khi đã để thất thoát công nghệ, không dễ để gây dựng lại được tất cả trong một sớm một chiều ».
Thiếu hụt nhân sự và thách thức tài chính
Báo cáo Folz công bố năm 2019 nêu bật thêm một lý do giải thích cho sự chậm trễ của dự án EPR tại Flamanville, Pháp thiếu nhân công trong một số lĩnh vực đòi hỏi trình độ chuyên môn cao, chẳng hạn như thiếu thợ hàn để đáp ứng đòi hỏi rất cao về mức độ an toàn khi thực hiện các bồn chứa nước để làm nguội các thanh nhiên liệu. Để thực hiện các dự án 14 lò EPF trong 25 năm tới đây Pháp cần tuyển dụng ngay 4.000 kỹ sư trong ngành nguyên tử và năng lượng hạt nhân, cần 10.000 đôi tay tại các công trường, mà đó là « một nhu cầu rất lớn khó có thể nhanh chóng được đáp ứng ».
Về tài chính, câu hỏi đặt ra là liệu EDF có đủ sức đầu tư cho dự án 14 lò EPR hay không và sẽ được chính phủ tiếp sức tới đâu ? Trước mắt chưa thể trả lời câu hỏi kép này :
Benjamin Coriat : « Ở đây đặt ra một vấn đề kép, thứ nhất là giá thành của một lò phản ứng EPR vẫn là một ẩn số. Do vậy chưa thể xác định được cụ thể là ai sẽ tài trợ và tài trợ đến mức độ nào. Trước mắt, tập đoàn điện lực quốc gia EDFsẽ phải gánh vác lấy trách nhiệm này, tức là đầu tư để phát triển năng lượng hạt nhân cho dù đang thua lỗ nặng. Đồng thời, chính phủ, cổ đông chính của tập đoàn, lại vừa ra lệnh cho EDF phải bán điện cho các nhà phân phân phối với giá thấp hơn so với giá thị trường. Qua đó chính phủ muốn thực hiện cam kết ghìm giá năng lượng tăng không quá 4 % như đã cam kết với dân. Nói cách khác chính sách về năng lượng của chính phủ Pháp hiện tại đang làm dấy lên nhiều câu hỏi và những quyết định của chính quyền khiến công luận bất ngờ ».
Uranium, chìa khóa của sự tự chủ năng lượng
Giáo sư Coriat tiếc là xã hội dân sự đã ít được góp tiếng nói về việc đưa điện hạt nhân trở lại trung tâm chiến lược tự chủ về năng lượng quốc gia. Nhưng quan trọng hơn nữa là sự tự chủ của Pháp trong việc cung cấp uranium cho các nhà máy. Theo giáo sư Benjamin Coriat, đại học Paris Sorbonne 13, đó mới là chìa khóa của sự « tự chủ về năng lượng ».
Benjamin Coriat : « Để tự chủ về năng lượng nguyên tử, Pháp gặp nhiều trở ngại mà lý do chính ở đây là không còn làm chủ nhiên liệu thiết yếu, bởi vì từ lâu nay Pháp đã ngừng khai thác uranium mà chỉ mua vào uranium của nhiều quốc gia khác trên thế giới như của châu Phi. Trong tương lai, có đến 14 lò phản ứng thế hệ mới đi chăng nữa mà không bảo đảm được nguồn cung ứng uranium thì cũng vẫn không có đủ năng lượng để đáp ứng nhu cầu tiêu thụ. Tôi cho rằng chúng ta có thể nói đến một sự tự chủ về năng lượng nếu có đủ năng lượng tái tạo. Pháp lệ thuộc vào khí đốt của Nga, mà chúng ta thấy rõ là căng thẳng địa chính trị hiện tại đang đặt ra nhiều vấn đề. Năng lượng hạt nhân không là chìa khóa cho phép giải quyết được tất cả nếu như không làm chủ được các nguồn cung ứng về nguyên liệu ».
Giảm mức độ lệ thuộc vào nhập khẩu dầu hỏa và kí đốt, Pháp đã đạt được mục tiêu đó dưới thời tổng thống Valéry Giscard d’Estaing trong thập niên 1970 nhờ hàng chục lò phản ứng hạt nhân lần lượt đi vào họa động. Đó cũng là thời kỳ hoàng kim trong ngành khai thác uranium tại Pháp. Nhưng đến cuối thập niên 1990 nước Pháp ngừng xây thêm các nhà máy điện nguyên tử. Công nghiệp khai thác uranium cũng « đã tàn theo ».
Kể từ năm 2000, 100 % uranium sử dụng trong các nhà máy điện hạt nhân của Pháp nhập từ nước ngoài nhưng được làm giàu trên lãnh thổ Pháp. Theo thống kê chính thức của tập đoàn điện lực quốc gia EDF trung bình mỗi năm Pháp cần từ 8 đến 10.000 tấn uranium để cung cấp cho 56 lò phản ứng tại 18 nhà máy điện hạt nhân trên toàn quốc. Báo cáo của cơ quan nguyên tử châu Âu Euratom năm 2020 cho thấy, trong giai đoạn 16 năm trở lại đây, 4 nguồn cung cấp quan trọng nhất của Pháp gồm Kazakhstan, Úc, Niger và Ouzbékistan. Bốn quốc gia nay bảo đảm 75 % nhu cầu tiêu thụ của Pháp. Nói cách khác, để ngành điện hạt nhân vận hành tốt Pháp cần bảo đảm được các nguồn cung cấp. Trước mắt tập đoàn EDF từ chối cung cấp các thông tin cụ thể về xuất xứ khối lượng uranium nhập khẩu. Riêng Orano, tập đoàn Pháp chuyên xử lý uranium, một chi nhanh từng thuộc về AREVA cũng trong ngành điện hạt nhân, thì trấn an công luận rằng « 44 % nhu cầu uranium của Pháp do các quốc gia thuộc Tổ Chức Hợp Tác và Phát Triển Kinh Tế cung cấp » đây là cách để xua tan lo ngại năng lượng hạt nhân Pháp cũng sẽ bị căng thẳng địa chính trị chi phối trong tương lai.
Thư TinHãy nhận thư tin hàng ngày của RFI: Bản tin thời sự, phóng sự, phỏng vấn, phân tích, chân dung, tạp chí
Đăng ký