Việc Nga và Trung Quốc xích lại gần sắp tròn 10 năm và đã bị đánh giá thấp. Tiến trình này thường bị xem là một « cuộc hôn nhân theo lý trí », đơn giản theo hoàn cảnh, bị giới hạn ở sự hợp tác năng lượng và quá bất cân xứng để mà tồn tại. Giờ người ta còn nói đến Nga trở thành « chư hầu » của Trung Quốc, một tình trạng cũng sẽ không thể trụ lâu.
Nhưng theo nhà Trung Quốc học Alice Ekman, việc đặt cược nhiều vào những hạn chế của sự xích lại gần giữa Trung Quốc và Nga cũng chứa đầy nhiều rủi ro lớn cho phương Tây.
Trong một bài tham luận tựa đề « Trung – Nga : Bước lớn xích lại gần », do nhà xuất bản Gallimard ấn hành hồi tháng 12/2023, nữ chuyên gia về Trung Quốc, tiến sĩ về Quan hệ Quốc tế thuộc Viện Nghiên cứu An ninh của Liên Hiệp Châu Âu, trình bày một số phân tích cho thấy một số nhà quan sát phương Tây đã có những cái nhìn « lệch lạc » về quan hệ Trung - Nga trong suốt gần 10 năm qua.
An ninh chính trị là một ưu tiên
Mối quan hệ này chưa bao giờ mang tính « tạm thời » như nhiều nhận định kể từ khi Nga bắt đầu chuyển hướng sang Trung Quốc với việc ký kết nhiều thỏa thuận năng lượng quan trọng sau vụ Nga sáp nhập bán đảo Crimée năm 2014. Bước xích lại gần này còn được củng cố hơn trong bối cảnh Nga tiến hành cuộc xâm lược Ukraina năm 2022.
Nga và Trung Quốc đã tuyên bố « tình hữu nghị vô bờ bến » bên lề Thế Vận Hội Mùa Đông ở Bắc Kinh. Bất chấp cuộc chiến tàn khốc tại Ukraina, Trung Quốc chưa bao giờ lên án hành động xâm lược này, mà luôn khẳng định rằng Nga là « đối tác chiến lược quan trọng nhất » của Bắc Kinh. Trung Quốc từ chối nói đến « chiến tranh Ukraina », chỉ xem đấy là « khủng hoảng » hay sử dụng lại cụm từ « chiến dịch quân sự đặc biệt » của Nga.
Theo Alice Ekman, mối quan hệ hợp tác song phương không đơn giản chỉ là một cơ hội cho kinh tế hay năng lượng, mà đúng hơn mang tính thiết yếu để bảo đảm điều gọi là « an ninh chính trị » trong dài hạn, được giới lãnh đạo chính trị hiện tại coi là điều cần thiết cho việc duy trì quyền lực. Điều này đã được Tập Cận Bình khẳng định chẳng chút vòng vo trong những năm gần đây, khi tuyên bố rằng củng cố « an ninh chính trị » là một ưu tiên.
Cả hai nguyên thủ quốc gia Nga và Trung Quốc cùng phản đối mọi sự thay đổi chế độ, nhất là trên chính lãnh thổ của họ. Dường như nỗi sợ lớn nhất của giới lãnh đạo Trung Quốc là việc Hoa Kỳ ủng hộ một sự thay đổi chế độ trên lãnh thổ. Và nỗi lo này càng được củng cố với cuộc chiến tại Irak, xung đột ở Syria, hay cái chết bi thảm của nhà độc tài Kadhafi ở Libya năm 2011.
Phương Tây : Kẻ thù chung
Tiến trình xích lại gần giữa Nga và Trung Quốc được xây dựng dựa trên cùng cảm nhận và chỉ định một kẻ thù chung là « phương Tây ». Chuyến công du cấp nhà nước của ông Tập Cận Bình đến Nga gặp đồng nhiệm Vladimir Putin hồi tháng 3/2023 đã cho thấy rõ sự đồng nhất quan điểm địa chiến lược này giữa Bắc Kinh và Matxcơva.
Do vậy, theo nhà phân tích Alice Ekman, việc Trung Quốc bỏ phiếu trắng về ba nghị quyết lên án cuộc chiến xâm lược tại Ukraina năm 2022, trên thực tế không phải là một hình thức giữ khoảng cách với Nga theo như cách diễn giải từ nhiều nhà quan sát. Cử chỉ này đã được Trung Quốc thể hiện ngay từ năm 2014 sau vụ Nga sáp nhập bán đảo Crimée.
Cùng là thành viên thường trực tại Hội Đồng Bảo An, Nga và Trung Quốc ngày càng phối hợp chặt chẽ hơn trong nhiều hồ sơ chiến lược như Bắc Triều Tiên, Iran và Syria…, và cùng bảo vệ một phân tích chung về nhiều xung đột trên thế giới, khi chỉ định một cách có hệ thống Mỹ và các đồng minh là những kẻ gây rối.
Trên kênh truyền hình quốc tế France 24, chuyên gia về Trung Quốc Alice Ekman nhận định lập trường này của Nga và Trung Quốc sẽ còn được liên kết chặt chẽ hơn nữa trong tương lai :
«Tiến trình xích lại gần giữa Trung Quốc và Nga phần lớn được củng cố do sự đối kháng với Mỹ, nghĩa là cuộc đối đầu giữa Mỹ và Trung Quốc trong dài hạn. Cuộc đọ sức này được thấy rõ ở nhiều cấp độ : Thương mại, công nghệ, chính trị, và trong một chừng mực nào đó là ý thức hệ.
Đối diện với cuộc cạnh tranh này lâu dài này – vốn dĩ hoàn toàn độc lập với kết quả cuộc bầu cử tổng thống Mỹ, cho dù là sẽ có một tác động nhưng chúng ta thấy là có một sự đồng thuận lưỡng đảng ở Washington, cùng xem Trung Quốc như là một mối đe dọa – ,Trung Quốc đã cho rằng mối quan hệ với Nga có vai trò hàng đầu để giành thắng lợi sau cùng trong cuộc đọ sức dài hơi với Mỹ. Và do vậy cần phải lập mặt trận chung đối phó Mỹ và rộng hơn nữa là phương Tây.
Mục tiêu của Trung Quốc từ mười năm qua là tìm cách giảm thiểu thế cô lập, nghĩa là xây dựng một liên minh các nước mà trong đó Nga là một cột trụ chính. Chúng ta thấy rõ là có một sự điều phối ngày càng nhiều giữa Bắc Kinh và Matxcơva tại Liên Hiệp Quốc, chẳng hạn về vấn đề bán đảo Triều Tiên, bởi vì cả hai nước đều phản đối việc thông qua lệnh trừng phạt nhắm vào Bắc Triều Tiên sau các vụ thử vũ khí năm rồi và hiện nay.
Cả hai nước có cùng chung lập trường trên gần như tất cả các hồ sơ và các xung đột khu vực cũng như là thế giới hiện nay. Trung Quốc thực sự hậu thuẫn Nga về mặt chính trị và ngoại giao từ khi Nga tiến hành cuộc chiến xâm lược Ukraina. »
Nga : « Chư hầu » của Trung Quốc ?
Trái với nhiều phân tích cho rằng bước tiến gần nhau Nga – Trung có những hạn chế do thiếu một liên minh quân sự, do các tranh chấp biên giới, cũng như sự mất cân đối giữa hai cường quốc trên bình diện kinh tế và dân số, Alice Ekman đã phản đối những kết luận vội vã, đánh giá Nga đã trở thành một « chư hầu » của Trung Quốc. Nữ chuyên gia này lưu ý rằng sự bất cân xứng đó không hiện diện trên tất cả các lĩnh vực:
« Trung Quốc là điểm đến hàng đầu cho dầu lửa Nga. Dĩ nhiên, Bắc Kinh khá thông minh để thương lượng các mức giá có lợi trong các thỏa thuận năng lượng, Ấn Độ cũng vậy. Trên thực tế, nền kinh tế Nga và Trung Quốc bổ sung cho nhau. Hơn nữa, Nga vẫn là một cường quốc không gian, cường quốc hạt nhân, chứ không chỉ là cường quốc quân sự mà cả dân sự nữa. Trung Quốc hiểu rõ điều đó. Ngoài ra, Nga là một thị trường hấp dẫn cho ô tô Trung Quốc, nhất là xe điện.
Trên bình diện chính trị, ngoại giao, các cuộc gặp và trao đổi giữa hai nguyên thủ quốc gia, cũng như ở cấp bộ trưởng, ngày một nhiều (…) Nếu chỉ cho rằng đó chỉ là những cuộc gặp thông thường thì không đúng. Những cuộc gặp này diễn ra đều đặn, dày đặc hơn, và mối quan hệ hợp tác kinh tế đã được lên kế hoạch cho dài hạn.
Chỉ cần nhìn vào những tài liệu chung được ký kết và thông qua sau mỗi cuộc gặp, chúng ta thấy rõ có một kế hoạch cho 20, 25 năm. Mối quan hệ hợp tác, không chỉ trong năng lượng, công nghệ mà cả trong nông nghiệp, được vạch ra hoàn toàn độc lập với tiến triển cuộc chiến tại Ukraina. Đấy mới là điều cần lưu ý ! »
Ngoài ra, Nga và Trung Quốc cam kết sẽ không đối chọi nhau trong nhiều hồ sơ liên quan đến những ưu tiên của hai nước nằm trong khu vực lân kề của họ. Điều này được thể hiện rõ trong việc hai bên đã nhanh chóng xử lý các vấn đề tranh chấp biên giới ngay từ những năm 1990, sau khi Liên Xô sụp đổ.
Trung Á : Nga – Trung « phân chia » công việc
Bắc Kinh và Matxcơva cũng đồng thuận « phân định vai trò » của họ tại Trung Á: Nga chấp nhận ảnh hưởng kinh tế của Trung Quốc, trong khi Bắc Kinh thừa nhận ảnh hưởng quân sự của Matxcơva, nhằm giảm thiểu khả năng « cạnh tranh gay gắt » như nhiều nhà phân tích nói đến.
« Sự cạnh tranh tại Trung Á không cản trở tiến trình xích lại gần giữa Nga và Trung Quốc. Người ta thường nói rằng mối quan hệ này không thể lâu bền, bởi vì chúng chỉ có hiệu quả trong ngắn hạn, Nga không có chọn lựa nào khác, khi thường xuyên nêu ra hai điểm căng thẳng giữa Nga và Trung Quốc.
Đầu tiên hết là họ nói đến căng thẳng về dân số tại Siberia. Nhưng khi nhìn rõ các con số, đúng hơn là có một sự sụt giảm số dân Trung Quốc tại Siberia, chỉ vì mức lương ở Trung Quốc giờ hấp dẫn hơn so với ở phía Nga vì nhiều lý do khác nhau. Do vậy, chẳng có một hiểm họa, một sự xâm lược nào từ phía người dân Trung Quốc ở Siberia và đây không là một điểm căng thẳng quan trọng (..)
Tiếp đến, ở cấp độ biên giới, rõ ràng Nga và Trung Quốc không còn các tranh chấp. Ngay từ những năm 1990 và dần dần cả hai nước đã làm mọi cách để bình ổn đường biên giới và điều này là quan trọng bởi vì đây là điều đang xảy ra giữa Trung Quốc và Ấn Độ. Hai bên vẫn còn đang có những tranh chấp, thậm chí gây chết người trong những năm gần đây. Điều này không còn nữa giữa Nga và Trung Quốc.
Điều đáng quan tâm là các nhà ngoại giao Trung Quốc vẫn thường xuyên đề cập đến đường biên giới quan trọng này và ý chí mang tính lịch sử đó để bình ổn mối quan hệ hiện nay, trong khi vấn đề này vẫn đang đặt ra nhiều nghi vấn ở Trung Quốc.
Liên quan đến Trung Á, đương nhiên có một sự cạnh tranh giữa Nga và Trung Quốc trong vùng, nhưng đáng chú ý là Trung Quốc làm mọi cách để dàn xếp với Nga trong khu vực. Chẳng hạn, Bắc Kinh nhấn mạnh đến vai trò bổ sung của Nga với các dự án cơ sở hạ tầng trong khuôn khổ Con Đường Tơ Lụa Mới trong khối Hợp tác Thượng Hải. Rồi còn có những cuộc tập trận chung được tiến hành trong vùng một cách tương đối hài hòa. »
Chống Mỹ và các đồng minh: Nga,Trung sát cánh
Từ những quan sát này, Alice Ekman cho rằng những nhận định nói rằng Nga trở thành « chư hầu » của Trung Quốc là sai lệch. Trong các tuyên bố, ngành ngoại giao Trung Quốc luôn có sự sắp xếp với Nga và tránh tối đa xem Nga như là một cường quốc yếu thế. Một lần nữa, nữ chuyên gia nhấn mạnh, Nga và Trung Quốc không cảm thấy bên này hay bên kia là một mối đe dọa. Ngược lại, cả hai nước cùng xác định Mỹ và các đồng minh là những mối đe dọa hàng đầu đối với những lợi ích cơ bản của Nga và Trung Quốc.
Điều này giải thích cho lập trường nước đôi của Bắc Kinh trong việc Matxcơva luôn đe dọa sử dụng vũ khí hạt nhân tại Ukraina. Bắc Kinh có vẻ cảm thấy bất bình nhiều hơn với việc tầu ngầm hạt nhân của Mỹ đến Hàn Quốc hồi tháng 7/2023 hơn là những lời dọa dẫm từ Nga. Trên đài France 24, Alice Ekman giải thích :
« Các nhà ngoại giao Trung Quốc không nói đến điểm này nhưng giới phân tích Trung Quốc thường nói nửa vời là họ cảm thấy khó chịu về cuộc xâm lược Ukraina của Nga, rằng vấn đề hạt nhân là trọng tâm, hay như họ phản đối sử dụng vũ khí hạt nhân, hay dọa dùng vũ khí hạt nhân, kể cả trong bối cảnh cuộc xâm lược Ukraina.
Vấn đề này cũng đã được ông Tập Cận Bình đề cập đến trong chuyến thăm cấp nhà nước đến Nga và trong cuộc gặp với Vladimir Putin hồi tháng 3/2023. Tuy nhiên, hai tuần sau, Nga thông báo triển khai vũ khí hạt nhân trên lãnh thổ Belarus, nhưng Trung Quốc không tỏ ra khó chịu, cũng không công khai bày tỏ bất mãn, chỉ trích…
Đây không phải là chủ đề gây cản trở cho việc Nga và Trung Quốc xích lại gần nhau. Ngược lại, mối quan hệ quân sự còn được tăng cường và các cuộc tập trận chung giữa hai nước vẫn tiếp diễn. Tôi thực sự có cảm giác rằng đó chỉ là những tuyên bố bề ngoài về tầm quan trọng của việc không sử dụng vũ khí hạt nhân, nhưng trong sâu thẳm, có một sự hậu thuẫn thực sự và được Trung Quốc khẳng định với Nga, quốc gia luôn chỉ trích NATO, phương Tây, liên minh phương Tây như là bên chịu trách nhiệm đầu tiên cho những gì đang diễn ra ở Ukraina.
Đương nhiên, tình hình phức tạp hơn nhiều, nhưng phát biểu chống phương Tây ngày càng trở nên dữ dội tại Trung Quốc hiện nay và tất nhiên là rất gay gắt ở Nga. Ở đây, có một đồng nhất trong các phát biểu cũng như lập trường về chủ đề này. »
Tóm lại, theo Alice Ekman, sự xích lại gần giữa Nga và Trung Quốc đã chống chọi được với bài trắc nghiệm chiến tranh Ukraina và tiếp tục được củng cố hơn sau cuộc tấn công của phe Hamas chống Israel. Nga và Trung Quốc kể từ giờ có thể cùng đẩy lùi sự hiện diện và tầm ảnh hưởng của các nước phương Tây tại nhiều nơi trên thế giới, kềm hãm hay ngăn chặn thế chủ động ngoại giao của phương Tây. Sự đồng nhất trong những tuyên truyền, khuyến khích sự trỗi dậy tại một số nước « phương Nam », các quan điểm chống phương Tây ngày càng mang tính chất thuyết âm mưu và dữ dội.
Nỗi căm ghét chung nhằm vào Mỹ và các đồng minh, mong muốn làm suy yếu và gạt ra bên lề phe phương Tây – cách thức duy nhất để có thể bảo đảm tính ổn định chính trị của họ theo đánh giá của hai đối tác này – là những yếu tố thúc đẩy hai nước xích lại gần nhau hơn và liên kết họ chặt chẽ hơn bao giờ hết. Bởi vì, trong nhãn quan của Vladimir Putin và Tập Cận Bình, đây là lúc cho sự lên ngôi của một thế giới hậu phương Tây và họ hy vọng rằng có thể cùng nhau đạt được điều đó !
Thư TinHãy nhận thư tin hàng ngày của RFI: Bản tin thời sự, phóng sự, phỏng vấn, phân tích, chân dung, tạp chí
Đăng ký