" Vinh quang" của Vladimir Putin

 Nhân vật nổi bật trên phần lớn các tạp chí tuần này là Tổng thống Nga Vladimir Putin, với Thế vận hội mùa đông Sotchi khai mạc vào tuần tới. Trong lúc tạp chí Pháp L’Express - dưới bức chân dung của Tổng thống Nga ở trang bìa - chạy hàng tít đập mắt : « Putin siêu sao », tuần báo Anh The Economist ghi ngày 01/02/2014, cũng dành hồ sơ lớn và trang bìa cho nước Nga với tựa đề thoạt nhìn đầy thán phục « Chiến thắng vẻ vang của Vladimir Putin ». Bên dưới là một tấm hình ghép cho thấy Tổng thống Nga, trong trang phục một vận động viên trượt băng nghệ thuật, hiên ngang giơ hai tay lên thành hình chữ V biểu thị sự chiến thắng.

Trang bìa của tạp chí The Economist

Thế nhưng, khi nhìn kỹ bức hình, độc giả có thể thấy ngay thâm ý của tờ báo. Ở phia sau ông Putin là cảnh một nữ vận động viên, trên áo ghi hàng chữ Russia (nước Nga), ngã chỏng gọng trên mặt băng bị rạn vỡ. Tiểu tựa bài xã luận trang trong đã bộc lộ rõ ý châm biếm của hàng tựa lớn : « Các thành công đối ngoại và Thế vận hội mùa đông làm cho Nga có vẻ mạnh mẽ ; thế nhưng ở những chỗ cần thiết, thì nước Nga lại yếu kém ».

Mở đầu bài xã luận, The Economist đã nhắc lại tuyên bố đắc thắng của ông Putin vào 2008, ngay sau khi nước Nga thắng lợi trước các đối thủ cạnh tranh để được quyền đăng cai Thế vận hội mùa đông năm 2014. Khi ấy ông Vladimir Putin – vốn đã là Tổng thống – đã tuyên bố rằng : « Rốt cuộc, nước Nga đã trở lại đấu trường thế giới trong tư thế một cường quốc mà những nước khác phải kiêng nể và có thể tự mình đứng vững ».

Và vào tuần tới, Thế vận hội đầu tiên của Nga kể từ thời Olympic Matxcơva 1980, sẽ mở ra tại Sotchi đúng theo ý nguyện của ông Putin, với một chi phí khổng lồ - 50 tỷ đô la – cao gấp bốn lần chi phí của Thế vận hội mùa hè 2012 tại Luân Đôn. Các tấm áp phích lớn tuyên cáo « Nga – Vĩ đại, Mới mẻ, Rộng mở ! », trong lúc Ngân hàng Nhà nước Nga Sberbank thì tung ra một khẩu hiệu phảng phất ý đe dọa : « Ngày nay Sotchi, ngày mai thế giới. »

Sotchi kết thúc một năm thắng lợi của ông Putin

Tuần báo Anh cũng ghi nhận như đồng nghiệp Pháp L’Express : Olympic mùa đông tại Nga đến sau một năm rất tốt cho ông Putin.

Bên trong nước, các cuộc biểu tình khổng lồ chào đón ông trở lại chức tổng thống Nga vào năm 2012 đã tàn lụi. Không còn bị bất kỳ thách thức nghiêm trọng nào, ông đã cảm thấy đủ tự tin để trả tự do cho cả nhà tài phiệt Mikhail Khodorkovsky - đã bị ông bỏ tù vào năm 2003 - lẫn các ca sĩ phản kháng thuộc nhóm Pussy Riot.

Ở nước ngoài, ông Putin đã sử dụng quyền phủ quyết tại Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc để bác các ý tưởng của phương Tây muốn can thiệp quân sự vào Syria, thay vào đó Nga đứng ra làm trung gian cho một thỏa thuận về vũ khí hóa học và bảo trợ cho một hội nghị hòa bình. Đồng minh tàn bạo của ông là Bashar al Assad vẫn nắm quyền. Ông Putin cũng thấy phần nào hài lòng khi chiến dịch của NATO tại Afghanistan cũng gặp khó khăn trở ngại giống như những gì mà Liên Xô phải chịu đựng cách nay 30 năm, thậm chí còn kéo dài hơn nhiều...

Và ông đã làm cho các nhà ngoại giao châu Âu phải chưng hửng khi dùng biện pháp kết hợp tài chánh và đe dọa thuyết phục được Tổng thống Ukraina hủy bỏ một thỏa thuận đang chuẩn bị ký với Liên Hiệp Châu Âu. Tuy nhiên, theo The Economist, thành công của ông Putin không vang dội như bề ngoài cho thấy. Không phải là vì mô hình chính trị của Nga không hấp dẫn lắm, mà là vì sự vươn lên của nước Nga gặp hạn chế của một nền kinh tế không lành mạnh do nhà nước chỉ đạo và sẽ tất yếu bị trì trệ.

Một nền kinh tế bị lệ thuộc nặng nề vào giá dầu khí quốc tế

Sau khi ông Putin trở thành tổng thống vào tháng 12/1999, tăng trưởng kinh tế của Nga đủ mạnh để nước này được xếp vào nhóm BRIC của các nước đang phát triển nhanh. Thu nhập của người Nga ' tăng song song với đà tăng trưởng, lương hưu và trợ cấp xã hội được cải thiện và được trả đúng hạn.

Đấy chính là nguyên nhân chủ yếu giải thích vì sao ông Putin được lòng người dân Nga bình thường. Họ ủng hộ ông không chỉ vì ông hứa sẽ làm cho nước Nga hùng mạnh lên, mà còn là vì ông được cho là đã mang lại sự ổn định và làm cho mức sống tăng lên sau thời kỳ hỗn loạn và tàn phá của những năm 1990.

Tuy nhiên, thành tích đó lại gần như hoàn toàn dựa trên giá dầu khí, đã tăng gấp 5 lần kể từ năm 1999. Sự lệ thuộc vào xuất khẩu năng lượng của Nga hiện nay còn lớn hơn cả dưới thời Liên Xô cũ : chiếm 75% tổng số xuất khẩu, so với 67% vào năm 1980. Năm 2012 kim ngạch thương mại song phương của Nga với Mỹ chỉ là 28 tỷ đô la, còn buôn bán với Trung Quốc chỉ đạt mức 87 tỷ. Để so sánh, trao đổi thương mại của Mỹ với Trung Quốc trị giá 555 tỷ đô la.

Một nền kinh tế bị tham nhũng đục khoét

Bên trong nước Nga, The Economist nhận xét, chi phí lao động cao và năng suất thấp làm cho nhiều ngành công nghiệp Nga không có sức cạnh tranh, vì vậy hầu hết hàng hóa trong các cửa hàng đều là hàng nhập khẩu. Đầu tư quá thấp, vốn tư bản tiếp tục rời khỏi đất nước, cùng với các tài năng trẻ người Nga.

Và như được thấy qua chi phí cao ngất trời của Thế vận hội Sotchi, nạn tham nhũng đang hoành hành dữ dội. Theo Viện Peterson, trung tâm nghiên cứu Mỹ, tham ô và làm ăn kém hiệu quả đã làm cho tập đoàn dầu khí Gazprom bị mất 40 tỉ đô la vào năm 2011. Một số tiền lớn hơn đã bị các tài phiệt có thần thế đục khoét và tẩu tán ra các nước như Thụy Sĩ và Anh, vốn sẵn sàng đón nhận những kẻ lừa đảo mà Mỹ đã khôn ngoan từ chối.

Mười năm trước đây, ngân sách của Nga được cân đối nếu dầu giá khoảng 20 đô la một thùng. Ngày nay để đạt thăng bằng, mức giá phải là 103 đô la. Vấn đề, theo tuần báo Anh, là giá cả năng lượng đã ngừng tăng, trong lúc khí đá phiến do Hoa Kỳ thúc đẩy có triển vọng làm giá dầu khí trên thế giới tụt giảm.

Trong tình hình đó, ước tính tốt nhất về tăng trưởng kinh tế Nga đã bị hạ xuống dưới mức 1,5% vào năm 2013 và 2% trong năm 2014. Ngược lại, tăng trưởng của Mỹ và Anh đều được dự báo tốt, trong lúc các đối thủ cạnh tranh của Nga trong nhóm BRIC - Brazil, Ấn Độ và Trung Quốc – đều phát triển nhanh hơn. Nga hiện bị xếp vào diện các nước tăng trưởng ì ạch như các quốc gia trong khu vực đồng euro vốn thường bị ông Putin khinh miệt.

Không thuốc chữa trong tình hình hiện nay

Vấn đề của Nga, theo The Economist, vẫn là làm sao điều hành tốt đất nước. Danh sách các cải cách cần thiết không có gì là lạ : Nhiều cạnh tranh hơn, tư nhân hóa các doanh nghiệp nhà nước, bảo vệ các nhà đầu tư tốt hơn, một hệ thống pháp lý đáng tin cậy hơn và một khung luật lệ minh bạch.

Tuy nhiên, chế độ Putin không thể thực hiện những thay đổi đó vì đang kiểm soát chính trị thông qua kiểm soát nền kinh tế : Nguyên trạng ở Nga được bảo tồn thông qua việc cho phép độc quyền, duy trì các công ty nhà nước, một cơ quan tư pháp dễ sai bảo, một hệ thống quản lý không rõ ràng và các tập đoàn nương tựa vào ông Putin. Vì vậy, ngày nào mà hệ thống chính trị hiện nay còn tồn tại, ngày đó kinh tế Nga vẫn yếu kém.

The Economist kết luận : Được tổ chức đại hội thể thao quốc tế là niềm vui ; lấn lướt được một tổng thống Mỹ nhút nhát là điều tốt cho tinh thần, nhưng cuối cùng thì vận mệnh của một quốc gia tùy thuốc vào sức khỏe của nền kinh tế nước đó. Liên Xô trước đây bị sụp đổ không chỉ vì ý thức hệ của nó bị người dân chối bỏ, mà là vì nền kinh tế bị rệu rã. Nếu ông Putin không làm cho nước Nga vận hành tốt được, chế độ của ông cũng sẽ đi theo cùng một hướng.

L’Express : Putin siêu sao !

Tạp chí Pháp L’Express dưới bức chân dung của tổng thống Nga ở trang bìa, chạy hàng tít đập mắt : « Putin siêu sao », nêu bật một số nguyên nhân của sự chú ý hiện nay : Trước tiên là Thế vận hội mùa đông đầy thách thức ở Sotchi, (khiến các cập mắt đổ dồn về Nga), khủng hoảng ở Ukraina, nước láng giềng mà Nga có nhiều ảnh hưởng...

Mở đầu hồ sơ dài hơn một chục trang, tạp chí Pháp điểm lại các sự kiện đã làm cho ông Putin trở nên ‘siêu sao’ trên sân khấu chính trị thế giới, Thế vận hội mùa đông Sotchi - một thắng lợi của Nga và cũng là thắng lợi của bản thân vị tổng thống - khai mạc vào ngày thứ Sáu, 07/02 tới đây dĩ nhiên là đã đưa ông ra trước các ánh đèn, nhưng ông cũng đang đắc thắng với nhiều hồ sơ mà ông đã lèo lái : Từ Ukraina cho đến Syria trên chính trường thế giới, cho đến hồ sơ tình báo Mỹ Snowden.

Trong nước thì gây ngạc nhiên và được tiếng tốt là quyết định trả tự do cho Khodorkovski và các thành viên nhóm nhạc Pussy Riot. Tạp chí Pháp nhận thấy vị cựu đại tá KGB rất tự tin vào sức mạnh của mình đang mơ tưởng xây dựng lai một đế chế chính trị và kinh tế để đưa nước Nga trở lại thời vàng son.

Tuy nhiên không chắc « siêu sao Putin » sẽ tiếp tục chói sáng và mọi việc sẽ tốt đẹp. L’Express lấy ví dụ điển hình là Thế vận hội mùa đông ở Sotchi. Chưa biết là các vận động viên Nga sẽ giành được bao nhiêu huy chương, nhưng Sotchi thì đã được huy chương thế vận về chi phí đắt đỏ nhất trong Lịch sử và về tham nhũng. Thế vận hội Sotchi cũng có nạn nhân : Khoảng 3000 người đã bị ngang nhiên di dời, đất họ ở đã bị trưng thu.

Và theo L’Express, cũng do các luật lệ mang tính chất kỳ thị ở Nga, nhiều lãnh đạo phương Tây đã từ chối lời mời không đến dự lễ khai mạc, nhiều người đã tội nghiệp cho Tổng thống Nga sẽ phải ở trong thế rất lẻ loi.

Tình hình phức tạp tại Ukraina 

Tạp chí Courrier International cũng nói đến Nga và ông Putin nhưng qua hồ sơ Ukraina đang trong bế tắc. Bên cạnh ảnh một người biểu tình ngồi trước bao cát đắp thành chiến lũy, đăng trên trang bìa, tạp chí nói đến « cơn thịnh nộ của một dân tộc » và giải thích lý do khó khăn, bế tắc hiện nay : Người biểu tình bác bỏ mọi thỏa hiệp với chính quyền và cũng giữ khoảng cách với cả lãnh đạo đối lập.

Tạp chí điểm lại tình hình : Phong trào đối kháng ngày càng mạnh mẽ, bạo động đã khiến nhiều người thiệt mạng, đối lập vẫn tiếp tục thương lượng với chính quyền, nhưng ‘đường phố’ ở thủ đô Kiev và ở tỉnh không còn nghe theo. Trước quy mô của phong trào phản kháng, chính quyền Ukraina có vẻ nhượng bộ. Courrier International nhận thấy Ukraina đang đứng trước một bên là sự thay đổi triệt để của xã hội và một bên là nguy cơ xung đột nghiêm trọng thêm hơn. Châu Âu và Nga có vai trò giúp Ukraina ra khỏi khủng hoảng.

Tạp chí trích báo Đức – Frank Herald Franckfurter Rundachau - đưa ra lời kêu gọi Châu Âu và Nga phải thỏa thuận vói nhau. Tờ báo phân tích tình hình khẩn trương, vì đường phố Ukraina là đấu trường của một cuộc nội chiến, người biểu tình tỏ nỗi bức xúc sâu sắc, nhưng sự bức xúc không phải là một chương trình hành động và cũng là yếu tố cản trở việc tìm kiếm một giải pháp chính trị.

Bài nhận định không loại trừ khả năng Tổng thống Ianoukovitch rút lui nhưng cho là điều này không giải quyết được tình hình. Tuy nhiên tác giả cũng thấy một lối ra : Đó là Châu Âu thỏa thuận với Nga trên hồ sơ này, nhưng đến nay thì Châu Âu vẫn từ chối điều đó. Khủng hoảng nổ ra do chính phủ Kiev không ký hiệp định liên kết với Châu Âu, nhưng trước tình thế Ukraina, Châu Âu cho thấy rất họ là lúng túng.

Cho nên, theo bài báo, đã đến lúc phải từ bỏ thái độ chống đối Nga một cách cứng ngắt, vì Nga một nước có quyền lợi thiết yếu và ảnh hưởng lớn tại Ukraina. Tác giả bài báo hy vọng hai bên hợp tác có thể ảnh hưởng được trên Kiev. Điều quan trọng nhất trước mắt là ngăn không cho số người chết tại đây cao thêm.

Chế độ Bắc Kinh phải minh bạch 

Nhìn về Châu Á, Courrier International chú ý đến Trung Quốc và Bắc Triều Tiên. Tạp chí mô tả số phận hẩm hiu những người chạy trốn khỏi đất nước Bắc Triều Tiên đen tối, sống vất vưởng ở Trung Quốc, tại vùng sát biên giới. Về Trung Quốc, Courrier trích báo The Diplomat, phát hành tại Tokyo, phân tích : « Tại sao chế độ phải tỏ ra minh bạch ». Tạp chí cho là khi ém nhẹm các tiết lộ về tài sản bị che giấu của gia đình các lãnh đạo, Bắc Kinh đã phạm một sai lầm chính trị.

Bài viết bắt đầu bằng nhận xét rằng việc nhiều kẻ giàu ở Trung Quốc có quan hệ với cấp lãnh đạo không phải là thông tin mới mẻ gì, việc họ có trương mục ở ngân hàng nước ngoài cũng vậy, kể cả việc họ làm giàu do dựa vào quyền thế hay tham nhũng. Bài báo nhắc lại là 50 người giàu nhất trong Quốc hội Trung Quốc nắm đến 94,7 tỷ đô la, và so với họ thì nghị sĩ Mỹ quả là ‘nghèo nàn’ : 50 người giàu nhất Quốc hội Mỹ chỉ nắm tổng cộng 1,6 tỷ đô la.

Mối liên hệ giữa tiền bạc và chính trị rất rõ rệt ở Trung Quốc. 

Thế tại sao báo cáo của Hiệp hội Quốc tế các Phóng viên Điều tra (ICIJ), theo đó 22.000 người Trung Quốc thành lập công ty hải ngoại để đầu tư hay cất giấu tiền, lại gây ra phản ứng sôi nổi và chính phủ Bắc Kinh lại nỗ lực bóp nghẹt thông tin như vậy ?

Bài báo nêu trước tiên vấn đề tâm lý, kẻ giàu vẫn bị nghị kỵ trong chế độ Trung Quốc từ trước đến nay. Hơn nữa lại là trong giai đoạn ông Tập Cận Bình mở chiến dịch chống tham nhũng. Lẽ ra báo cáo nêu lên 22.000 trường hợp có khả năng tham nhũng này phải được hoan nghênh thay vì bị kiểm duyệt.

Nhưng ở đây theo bài báo cũng có một vấn đề liên quan đến cá nhân ông Tập Cận Bình : có lẽ ông chẳng vui vẻ chút nào khi trong số người nêu danh có người anh em rể của ông.

Thách thức thật sự đối với Bắc Kinh là bản báo cáo cho thấy một sự mất mát quyền lực không nhỏ của giới lãnh đạo đất nước. Những thông tin này tạo cơ hội cho dư luận chất vấn chính quyền. Nếu chỉ nêu lên một thủ phạm, thì người dân sẽ lại thắc mắc về hàng trăm trường hợp khác. Giấu nhẹm báo cáo là chính quyền muốn nắm quyền phán xét ai có tội ai không?

Nhưng tác giả bài phân tích cho là vì lợi ích chung của những công dân giàu có ở Trung Quốc và của chính quyền, thì Bắc Kinh nên tỏ ra minh bạch và công bố danh sách. Nếu không thì sẽ có một sự nhầm lẫn, không minh bạch thì làm thế nào cổ vũ cho một nhà nước pháp quyền và tránh cho số 22.000 kẻ trong báo cáo không trở thành những mục tiêu vì những lý do chính trị ? Nhất là làm thế nào để người dân Trung Quốc tin là lãnh đạo của họ tôn trọng những quy tắc mà họ áp đặt lên mọi người.